Եկեղեցի և աշխարհիկ իշխանություն. ի՞նչ է իրականում կատարվում Հայաստանում
18.06
2025
Մաս առաջին
Այսօրվա իրողություններն օբյեկտիվորեն հասկանալու և ընկալելու համար փորձենք մի քանի օրինակով անդրադառնալ պատմությանը։
Աշխարհիկ և հոգևոր իշխանությունների ցայտուն պայքար էր 11-րդ դարում Կայսր Հենրի 4-րդի (1056-1105թ.) և Հռոմի պապերի միջև, երբ կայսրը փորձեց հրաժարվել Հռոմի պապերի հեղինակությունից՝ պնդելով, որ ինքմն իրավունք ունի նշանակելու եպիսկոպոսների։ Հռոմի Պապ Գրիգորիս 7–րդը (1088–1099թ․) նրան արտաքսեց, դուրս դրեց եկեղեցուց, և մոտ 1077թ․ Հենրին ստիպված եղավ անձամբ ոտաբոբիկ գնալ Կանոսա` ներում խնդրելով, որպեսզի պապը հանի իրեն պատժից, քանի որ տվյալ դեպքում վասալներն իրավունք ունեին ըմբոստանալու։ Սա դարձավ խորհրդանիշ պապական գերակայության։ Տասնյակ նման օրինակներ կարելի է նշել, թե ինչով են ավարտվել եկեղեցու դեմ արշավները: Բոլորն էլ գրեթե միշտ կամ կորստի են մատնվել՝ լինեն քարոզիչներ, թե բարեփոխիչներ, զրկվել են իշխանությունից, եթե կայսրեր են եղել, կամ էլ անիծվել և դատապարտվել են եկեղեցու կողմից։ Ըմբոստացման պատճառները շատ դեպքերում բնական էին, առավել ևս, որ լուսավորության դարաշրջանին նախորդել էր Կաթոլիկ եկեղեցու խավարի դարաշրջանը: Դա էր հիմնական պատճառը, որ մի քանի հարյուրամյակ տևած դավանաբանական պատերազմից Կաթոլիկ եկեղեցին դուրս եկավ բաժանված, և սկիզբ դրվեց բողոքականությանը, ձևավորվեցին եկեղեցու բարենորոգման շարժումները, հումանիստական հեղափոխությունը:
Առանձնայատւկ տեղ ունի Հույն ուղղափառների հակադրությունը Հռոմի պապական իշխանությանը քրիստոնեական պատմության մեջ, որովհետև այս դեպքում մենք գործ ունենք ոչ անհատական, այլ ամբողջական եկեղեցական ինստիտուտի դիմադրության հետ։ Հույն ուղղափառ եկեղեցին ոչ միայն փորձել է, այլ հաջողել է ընդդիմանալ պապական գերիշխանությանը՝ պատմական, դավանաբանական, մշակութաբանական և քաղաքական հիմքերով։ Մինչև 5-րդ դարը քրիստոնեական աշխարհում կար հինգ պատրիարքություն՝ Հռոմ, Կոստանդնուպոլիս, Ալեքսանդրիա, Անտիոք, Երուսաղեմ։ Հռոմի պապը համարվում էր “primus inter pares”՝ «առաջինը հավասարների մեջ», բայց երբ պապականությունը սկսեց պահանջել բացարձակ գերիշխանություն, հատկապես 9-11-րդ դարերից սկսած, արևելյան եկեղեցին սկսեց ընդդիմանալ, և մեծ պառակտում առաջացավ։ 1054 թ-ին, երբ Հռոմի պապ Լևոն 9-րդի պատվիրակները ժամանեցին Կոստանդնուպոլիս և պահանջեցին, որ բյուզանդացիներն ընդունեն պապի գերիշխանությունը, Պատրիարքը մերժեց ու անիծեց պատվիրակներին, իսկ արդյունքը եղավ այն, որ միասնական եկեղեցին պառակտվեց ու մնաց այդպիսին մինչև այժմ: Այս ամբողջ պատմության մեջ հետաքրքիր է այն հարցը, թե ինչու՞ հույն ուղղափառներն ընդդիմացան Պապին: Պատճառները հետևյալն էին.
ա․ դավանաբանական․ առաջին՝ Պապը պարբերաբար փոփոխություններ էր կատարում ինքնագլուխ՝ առանց ժողովների, և 2-րդ՝ Արևելքը հերետիկոսություն էր համարում այն փաստը, որ Արևմուտքն ընդունել է, որ Սուրբ Հոգին ելնում է նաև ՈՐԴՈՒՑ՝ Քրիստոսից:
Բ․ եկեղեցական․ Պապը ցանկանում էր կենտրոնացնել իշխանությունը, մինչդեռ Արևելքը նախընտրում էր համատեղ ժողովային կառավարում: Շեշտենք՝ Բյուզանդիան անկախ քաղաքակրթություն էր վարում իր կայսրով ու պատրիարքով, իսկ Պապը փորձում էր ազդել նաև կայսերական քաղաքականության վրա։ Խզումն առաջացավ, քաղաքականացվեց, և այժմ էլ տեսնում ենք, թե ինչպես են այդ եկեղեցիները մրցակցում ազդեցության համար:
Ցավոք, Հայաստանում այսօր նմանատիպ սցենար է կրկնվում, չնայած այն շատ սաղմնային է։ Գործադրվում են նոր բողոքական շարժման անպտուղ ճիգեր, և դրա թիկունքին կանգնողներն ավելի մեծ են, քան փոքրիկ Նիկոլը, որն ընդամենը գործիք է՝ ինչ որ տեղ գերակա կենտրոններին հաճոյանալու, գուցե համոզմունքով, գուցե մտածելով, որ իրապես Հայաստանի անվտանգության սպառնալիքները գալիս են ոչ թե Ադրբեջանից կամ Թուրիքայից, այլ հենց Հայ եկեղեցուց, դրա համար էլ վարչապետի պաշտոնից պարբերաբար վերադառնում է իրեն հոգեհարազատ՝ էժան բլոգերի ստատուսին՝ փորձելով քվե մուրալ առաջիկայում սպասվող ընտրություններին ընդառաջ, իսկ Նիկոլը միամիտ չէ, որ նման խաղ է խաղում։ Նա հետևանքները շատ լավ է պատկերացնում, պարզապես իր ընտրազանգվածն է ամրապնդում, աջակցություն ակնկալում առաջիկա քաղաքական գործընթացներին և սեփական էլեկտորատի մոտ ցանկանում համոզում ձևավորել, որ սև-սպիտակ խաղն ակտուալ է, նախկիները սև են և պետք է փոխել: Նիկոլի նպատակը մեկն է՝ իրեն ընդդիմացող և քաղաքական կշիռ ունեցող բոլոր ուժերին, անհատներին, կառույցներին հավաքել մեկ կաթսայում և բոլորին պիտակավորել որպես Հայաստանի թշնամի ու ռևանշիստ, աջակցություն ստանալ նվազագույնը լռություն կամ լոյալություն՝ իր հակասահմանադրական գործողությունների և սպասվող բռնաճնշումների համար: Ասել կուզի՝ ընդդիմադիր ես, ազգային ես, թե եկեղեցու կողքին՝ ուրեմն սև ես, նախկին ես, թալանչի, որին պետք է փչացնել, վերացնել: Քաղաքականապես հասուն հայի համար, բնականաբար, այս ամբողջ ֆարսը տեսանելի է, թե թելը ու՞ր է հասնում, բայց կա մի հատված, որը հալած յուղի պես ընդունում է Նիկոլի ամեն մի ասած: Այդ աբսուրդը հասել է նրան, որ նույնիսկ որոշները փորձում համոզել, որ Բագրատ սրբազանն իր երկու որդիներին ազատել է բանակից։ Նման խավարամիտները ներկայումս լուրջ պաշտոններ են զբաղեցնում պետական ապարատում, դրա համար էլ համակարգը չի գործում։
Իրական գնահատականը հետևյալն է․ ոչ թե Վեհափառը չի համապատասխանում պաշտոնին, այլ՝ Նիկոլ Փաշինյանը: Որքան էլ վարչապետի աթոռն զբաղեցնողը փորձի նսեմացնել Հայ եկեղեցու դերն ու այդ հարցում ապավինի էժան գործիքակազմի, նրա հոգևվիճակն ունի մի քանի պատճառ. առաջինը՝ իր սեղանին դրված հարցումների արդյունքներն են, որոնցում հստակ երևում է, որ անկախ անցած 7 տարում հակաեկեղեցական քարոզարշավին կամ նեոբոլշևիկյան արշավանքին, այնուհանդերձ, հայ ժողովրդի և հատկապես Հայաստանի բնակչության գերակշիռ մասը դատապարտում է Հայ եկեղեցու դեմ սանձազերծված արշավը և աջակցում եկեղեցուն: Եկեղեցու՝ որպես ազգային ինստիտուտ և հայկական գոյութենական համակարգի կարևոր սյուն, ունեցած բարձր հեղինակությունը չի կարելի համեմատել ոմն ապազգային Նիկոլ Փաշինյանի հեղինակության հետ, նույնիսկ համեմատությունն անթույլատրելի է գիտականորեն և բարոյական առումով։ Չի կարելի հոգևոր ինստիտուտը համեմատել կրթվել փորձող ամբոխի կամ նրա ղեկավարի հետ: Այս ամենը Նիկոլը գերազանց գիտե, պարզապես եկեղեցին խառնեց Նիկոլի ու նրան օրակարգ պարտադրողների խաղաքարտերը և հասկացրեց, որ եթե իշխանությունն ի վիճակի չէ, ռեսուրս չունի, կամ չի ցանկանում և հավատում է, որ թշնամական քաղաքականություն պարտադրող պետությունների կապիտուլյացիան պետք է ընդունի, ապա եկեղեցին ինքը կարտահայտի համայն հայության, Հայաստանի ու Արցախի իրավունքները, նվազագույնը՝ հայտարարության, կեցվածքի և պատասխանատվությունն ստանձնելու առումով: Հայ եկեղեցին իր ավանդով, ավանդույթներով, արժեքային համակարգով, բարոյագիտությամբ, փորձով ու փորձություններով, կազմակերպչական կառուցվածքով ու գործունեության ցանցային մոդելով պահպանողական կառույցն է և Էջմիածնից հնարավոր չէ լսել արկածախնդիր գաղափարներ, որը կվտանգի հային ու Հայաստանը: Եկեղեցին չի սխալվում, իսկ եկեղեցականները իհարկե կարող են սխալվել։ Հայ ժողովրդի պատմության մեջ, երբ ունեցել ենք կամ կորցրել պետականությունը, տասնյակ հոգևորականներ են եղել, որոնք ընդունել են ժամանակի քաղաքական տրամաբանությանը հակասող որոշումներ, ունեցել ենք նաև այնպիսինները, որոնք գործել են նույնիսկ ճակատագրական սխալներ: Այստեղ է ամենագլխավոր հարցը՝ արդյոք աշխարհիկ իշխանությունն իրավունք ունի՞ դատել կրոնական կառույցի ներկայացուցչին հոգևոր դաշտում: Եթե եկեղեցականը գործել է հանցանք, խախտել օրենքն ու անտեսել պետական կարգը, իհարկե, նա որպես շարքային քաղաքացի պիտի ենթարկվի պետության օրենքներին, որովհետև իրավական պետության մեջ արտոնյալ մարդիկ չկան: Հարց է ծագում` այս դեպքում ինչպե՞ս տարանջատել եկեղեցու դեմ պայքարը եկեղեցականի նկատմամբ ունեցած հակակրանքից: Իրականում սա շատ կարևոր և բարդ հարց է, որը հաճախ շահարկվում է քողարկելու կամ արդարացնելու Հայ Առաքելական Եկեղեցու դեմ արշավը։ Մեր կարծիքով` պետք է հարցը տարանջատել մի քանի հստակ չափանիշով։ Տարանջատումը ճիշտ է, երբ քննադատվում է հատուկ անձ, նրա պահվածքը կամ որոշումը, ոչ թե անձի միջոցով ինստիտուցիոնալ եկեղեցին։
Օրինակ՝ «Տվյալ եպիսկոպոսը սխալ է գործել, քանի որ…»։ Եկեղեցու դեմ արշավ է, երբ՝ բոլոր եկեղեցականները, կամ ամբողջ ՀԱԵ-ն ներկայացվում են որպես կոռումպացված, վնասակար, հետամնաց կառույց։ Օրինակ՝ «այս եկեղեցին միշտ դավաճանել է ժողովրդին»։ 2-րդ չափանիշը՝ քննադատության բովանդակությունն ու լեզուն. տարանջատում է, երբ գործածվում է կառուցողական, փաստարկված քննադատություն՝ հիմնված կոնկրետ արարքի կամ գաղափարի վրա։
Օրինակ՝ «Այս հովվապետի հայտարարությունը հակասում է ժամանակակից պետական շահերին, քանի որ…»։ Սա դառնում է եկեղեցու դեմ արշավ, երբ գործածվում են վիրավորական, արհամարհական ձևակերպումներ՝ դիցուք՝ «գերհարստացած», «մութ դարերի կառույց», «բիզնես կենտրոն» և այլն։ Երրորդ տարանջատումը՝ կապակցված է քաղաքական նպատակների հետ: Հիմնավոր անհամաձայնություն է, երբ քաղաքական գործիչը քննադատում է եկեղեցականի քայլը, բայց հարգում է եկեղեցու ինստիտուցիոնալ դերը։ Օրինակ՝ «Մենք չենք կիսում Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի որոշ մոտեցումները, բայց ՀԱԵ-ն կարևոր կառույց է»։ Սա դառնում է պայքար եկեղեցու դեմ, երբ՝ օգտագործվում է մի եկեղեցականի սխալը՝ ամբողջ կառույցը խաթարելու, վարկաբեկելու, սեփական իշխանությունը հիմնավորելու նպատակով։ Օրինակ՝ իշխանության դրդմամբ և խրախուսմամբ, կազմակերպչական և ֆինանսական միջոցներով ստեղծվում են «այլընտրանքային եկեղեցիներ» կամ փորձ է արվում զրկել ՀԱԵ-ին իր պատմական կամ իրավական իրավունքներից։ Երբ խոսքը սկսում է վերածվել գործողությունների, տարանջատումը դառնում է ավելի ակնհայտ։ Օրինակ՝ երբ հարված է հասցվում ՀԱԵ-ին իրավական դաշտում, հանում են նրա պատմական իրավունքները (օրինակ՝ սեփականության, կրթական ներկայության), սահմանափակում են նրա գործունեությունը, աջակցում են պառակտիչ հոսանքներին)։
Պետական գործչի համբավ ունեցողը կամ այդ դերին հավակնողն այս հարցում ունի մեկ խնդիր՝ կարողանալ տարբերակել սուբյեկտիվ հակակրանքը պետականորեն կործանարար վարվելակերպից։ Ի դեպ, Նիկոլը հանրային դիսկուրս փոխելու և թեմա շեղելու վարպետ է: Հայաստանի անվտանգային միջավայրը գնալով ավելի է խստանում, խաղաղության բաղձալի թերթոնն այդպես էլ չեն վավերացնում Բաքվում, բայց Նիկոլը հանրային խոսույթ է նետում չափազանց վտանգավոր մի խնդիր, որը կարող է էլ ավելի խորացնել ներհայաստանյան հասարակական վիհը, դեռ չեմ խոսում Հայ եկեղեցուն հասցվող վնասի մասին: Վեհափառը կուսակրո՞ն է, թե՞ ոչ: Փաստեր ունե՞ք՝ խնդրեմ, ներկայացրեք համապատասխան մարմնին և ապացուցեք:
